Rys historyczny do 1772 roku

Skarszewy położone są wśród malowniczych kociewskich lasów i jezior. Posiadają interesującą historię, która sięga początków drugiego tysiąclecia. Południową granicę miasta do dnia dzisiejszego wyznaczają średniowieczne mury obronne, a od północy i zachodu obiega nurt rzeki Wietcisy. Najstarszym znanym dokumentem opisującym ziemie, na których położone są Skarszewy jest nadanie księcia pomorskiego Grzymisława wystawione 11 listopada 1198 roku w Świeciu. Dokument ten dotyczy przekazania zakonowi joannitów ziem, których obszar wyznaczały miejscowości: Starogard Gdański (Starigrod), Kamierowo (Camerou) i Pogódki (Pogodcou). W dokumencie pojawiają się też: Szczodrowo (Scedrou), Czarnocin (Cernotino), Jaroszewy (Jarosou) i Reueninov. W nadaniu nie znajdujemy miejscowości, którą jednoznacznie można utożsamiać ze Skarszewami. Według jednej z teorii początków miejscowości należy upatrywać we wsi Równino, która w późniejszych latach ginie z kart historii, chociaż do nazwy tej (jak twierdził Max Perlbach) nawiązuje Jezioro Borówno. Zapewne wówczas Joannici nazwali to miejsce pięknym zakątkiem – Schöneck i przystąpili do budowy kamienno – drewnianej warowni obronnej i kościółka. Reliktów tych obiektów możemy doszukiwać się na miejscu dzisiejszego zamku i kościoła pod wezwaniem św. Michała Archanioła. Śladem obecności rycerzy spod znaku maltańskiego krzyża jest herb miasta przedstawiający głowę ich patrona św. Jana Chrzciciela.

Po raz pierwszy nazwa nadana przez zakonników pojawia się w dokumencie wystawionym w Tczewie 12 kwietnia 1323 roku, w którym w roli świadka występuje komtur joannicki z Schoneck Conrado de Dorstet. Zawiera on rozstrzygnięcie sporu o las, do którego rościli sobie prawo opaci pelplińscy i Stanisław Lagosowicz. Nazwa Skarszewy po raz pierwszy pojawia się 19 października 1466 roku, w dokumencie II pokoju toruńskiego. W traktacie polską nazwę miejscowości Skarszewy identyfikuje się z niemieckojęzyczną Schöneck (Schöneck alias Scharschewo). W archiwach nie znajdujemy zapisu, który skutkowałby utożsamieniem zaginionej miejscowości Reueninov z Schöneck.

Skarszewy są jedynym miastem na Pomorzu Gdańskim, które swoją lokację zawdzięcza joannitom. Nadano ją na prawie chełmińskim w 1320 roku, o czym dowiadujemy się z rozszerzonych praw, które miasto uzyskało w przywileju nadanym 21 lat później - 2 lutego 1341 roku. Z pracy Emila Waschinskiego z 1904 roku wiemy, że oryginał dokumentu lokacyjnego był wówczas przechowywany w skarszewskim magistracie, posiadał przywieszone na niebiesko – czerwonym sznurze dwie pieczęcie: komtura Skarszew Adolfa von Schwalenberga i Domu Zakonnego Joannitów w Skarszewach. Niestety, w zawierusze II wojny światowej dokument zaginął. Na szczęście dysponujemy jego odpisem i zarazem potwierdzeniem nadanych przywilejów, którego dokonał Zygmunt III Waza w Malborku 12 czerwca 1598 roku. Wbrew zasadom prawa chełmińskiego, zakonnicy zachowali pełną władzę nad sądownictwem: „Jednocześnie zachowujemy sobie wszelką władzę sądowniczą w wymienionych dobrach”. Przywilej ów dzierżyli do 1350 roku, w którym sprzedają mały i duży sąd Johannesowi Borke. Dokument podpisał Henning von Wartenberg – „rycerz i pan domów Schöneck i Wartenberg”, którego osoba silnie kojarzona jest z zakonem templariuszy. Na podstawie decyzji, które zapadły w Awinionie 5 marca 1366 roku, joannici sprzedają miasto wraz z przyległościami zakonowi krzyżackiemu, dokument sprzedaży podpisano 16 listopada 1370 roku w Wartenbergu. Tą samą datą opatrzono dokument potwierdzający przywileje nadane miastu przez joannitów, a gwarantował je w Sobowidzu mistrz krzyżacki Vinrych von Kniprode. Od tego czasu Skarszewy pod względem sądowniczym i administracyjnym przyporządkowano do utworzonego wójtostwa tczewskiego, które bezpośrednio podlegało rezydującemu na zamku w Malborku wielkiemu mistrzowi.

W roku 1410, po bitwie grunwaldzkiej, biskup włocławski zwołał w Skarszewach zjazd ziem i miast pruskich, na którym zachęcał do złożenia hołdu królowi Władysławowi Jagielle. Po dłuższych obradach, które odbywały się na zamku skarszewskim - szlachta go złożyła. W 1427 roku na kolejnym zjeździe w Skarszewach odmówiono pomocy finansowej dla zakonu krzyżackiego. Pomimo tego w roku 1433 miasto nie ustrzegło się zniszczeń dokonanych przez wojska husyckie, które brały udział w polskiej wyprawie przeciw wojskom zakonu. W roku 1450 Skarszewy przystępują do konfederacji ziem i miast znanej jako Związek Pruski, który przeciwstawiał się uciskowi krzyżackiemu. Czwartego lutego 1454 roku wybucha powstanie, które daje początek wojnie trzynastoletniej. Skarszewy już 9 lutego obsadzają miasto załogą gdańską. Polska obsada utrzymuje się w mieście prawdopodobnie do sierpnia 1460 roku. Od jesieni tego roku do 17 września 1462 roku stacjonują tu wojska zakonne. Wówczas wymienia się przebywającego w mieście kapitana z Nowego i Skarszew Fritsche Hogenesta, natomiast już 30 września w Skarszewach rozłożyło obóz wojsko polskie w liczbie tysiąca pieszych i konnych. Po inkorporacji Prus do Polski król ustanowił urząd gubernatora dla tych ziem i powołał na niego Jana Bażyńskiego. Po zakończeniu wojny, w zamian za pomoc finansową oraz zasługi wojenne, król wynagradzał rycerstwo na terenie ziem pruskich tak zwanymi królewszczyznami, na które nominowani byli starostowie. Urząd starosty niegrodowego na ziemi skarszewskiej funkcjonował od 1472 do 1614 roku, a pierwszym starostą z nadania króla Kazimierza IV Jagiellończyka został podkomorzy ziemi pruskiej Jan Bażyński (bratanek gubernatora Bażyńskiego), któremu zapisano dobra na mieście królewskim Skarszewy, wsi Czarnocin i jeziorze Borówno Wielkie. Należy nadmienić, że w odróżnieniu od starostów grodowych w Koronie mających prawo sądzenia szlachty, w Prusach stanowisko starosty (a raczej tenutariusza) takich praw nie dawało.

Na skutek rosnącej popularności nauk Marcina Lutra kościół parafialny w latach 1542 -1551 był współużytkowany przez katolików i protestantów, a od 1551 roku wyłącznie przez wyznawców luteranizmu. Dzięki zabiegom dyplomatycznym biskupa Hieronima Rozrażewskiego, które miały na celu odzyskanie parafii św. Michała Archanioła z rąk protestantów, w 1594 roku w Skarszewach gościł król Zygmunt III Waza. Podczas wizyty, która miała miejsce w dniach 2 - 6 września monarcha wziął udział w uroczystej mszy świętej odprawionej w skarszewskiej farze. Po odzyskaniu świątyni biskup dokonał uroczystej rekoncyliacji kościoła 11 sierpnia 1596 roku. Dziewiątego listopada 1611 roku na mocy ustawy sejmowej warszawskiej wyznaczone zostały miasta grodowe trzech województw Prus Królewskich. Mówi o tym nota tej ustawy o treści: „Księgi Ziem Pruskich y Grody. Zabiegaiąc trudnościom y bespieczeństwu, które obywatele Ziem naszych Pruskich, przez nie pewne mieysce chowania ksiąg, y odprawowania Sądów Grodzkich, ponoszą: za zgodą wszech Stanów, zamki pewne na Grody, z ich prowentami, iako teraz trzymaią, dla rezydencyi Woiewod tamecznych (z zachowaniem obecnych posiadaczy) naznaczamy, y mieć to chcemy, aby po śmierci obecnych posiadaczy, w Chełmińskim Woiewodztwie Kowale, w Malborskim Kiszpork, w Pomorskim Skarszewy, na Grody obrocone były, y aby Pisarze w Ziemiach tamecznych posesjonaci z aktami rezydowali”. Tym samym Skarszewy zostały sądowniczą stolicą województwa pomorskiego, a każdy kolejny wojewoda pomorski - aż do pierwszego rozbioru Polski - był zarazem starostą skarszewskim. Jako ciekawostkę można podać, że po latach, ze względu na rozległość województwa pomorskiego, mocą ustawy sejmowej z 1768 roku został wyznaczony „przygródek” w Tucholi, w którym przemiennie miał rezydować sąd grodzki.

Konflikt polsko – szwedzki w latach 1626 – 1629 nazywany wojną „O ujście Wisły”, nie ominął Skarszew, 23 lutego 1629 roku wojska nieprzyjaciela ograbiły i spaliły miasto nie szczędząc kościoła ewangelickiego i zamku. Stan zabudowy miasta i kompleksu zamkowego najlepiej obrazuje weduta Johanna Rudolfa Storna z 10 marca 1661 roku przedstawiająca widok Skarszew od strony południowej. Jest to zarazem najstarszy zachowany wizerunek miasta przedstawiający pięknie ufortyfikowany i osadzony gród. Z 14 na 15 września 1741 roku na jednej z baszt południowej linii murów obronnych w przeciągu doby postawiono nowy dom modlitwy wyznawców luteranizmu. Wyczyn ten skarszewiacy powtórzyli 272 lat później, z piątku na sobotę 14 września 2013 roku. W latach 1734 – 1765 skarszewską parafią zarządzał archidiakon Franciszek Wybicki stryj Józefa Wybickiego, który w latach 1762 – 1765 praktykował w sądzie grodzkim na zamku w Skarszewach. Jedenastego lipca 1769 roku do Skarszew zwołano zjazd szlachty województwa pomorskiego, którego celem było utworzenie konfederacji pomorskiej dla wsparcia konfederatów barskich. Była to zarazem ostatnia zbrojna próba ratowania Rzeczpospolitej. W wyniku pierwszego rozbioru Polski Skarszewy dostają się pod panowanie pruskie, a wprowadzanie w mieście swojej administracji komisja okupacyjna rozpoczęła 14 września 1772 roku.